شیخ ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیى بن سعید حلّى، معروف به محقق

•       زندگی نامه اجمالی :

صاحب كتابهاى زیادى در فقه از آن جمله شرایع، معارج، معتبر، المختصر النافع و غیره است. محقق حلّى با یك واسطه شاگرد ابن زهره و ابن ادریس حلّى سابق الذكر است. درالكُنى ٰ و الالقاب ذیل احوال «ابن نما» مى نویسد:

محقق كَرَكى در وصف محقق حلّى گفته است: اعلم اساتید «محقق» در فقه اهل بیت، محمد بن نماى حلّى و اجلّ اساتید او ابن ادریس حلّى است.

ظاهراً مقصود محقق كَرَكى این است كه اجلّ اساتید «ابن نما» ابن ادریس است، زیرا ابن ادریس در 598 درگذشته است و محقق در 676 درگذشته است. قطعاً محقق حوزه درس ابن ادریس را درك نكرده است. درریحانة الادب مى نویسد:

محقق حلّى شاگرد جد و پدر خودش و سید فخار بن معد موسوى و ابن زهره بوده است.

این نیز اشتباه است، زیرا محقق، ابن زهره را كه در 585 درگذشته است درك نكرده است. بعید نیست كه پدر محقق شاگرد ابن زهره بوده است. او استاد علامه

حلّى است كه بعداً خواهد آمد.

در فقه كسى را بر او مقدم نمى شمارند. در اصطلاح فقها هرگاه «محقق» به طور مطلق گفته شود مقصود همین شخص بزرگوار است. فیلسوف و ریاضى دان بزرگ خواجه نصیرالدین طوسى با او در حلّه ملاقات كرده و در جلسه درس فقهش حضور یافته است. كتابهاى «محقق» مخصوصاً كتاب شرایع در میان طلاب یك كتاب درسى بوده و هست و فقهاى زیادى كتب محقق را شرح كرده یا حاشیه بر آنها نوشته اند.  [1]

•       تقسیمات فقهی :

همه ارباب علوم مسائل علوم خود را به نحوى تقسیم بندى مى كنند. مثلاً منطقیین مسائل منطق را به بخش تصورات و بخش تصدیقات، و یا حكماى الهى حكمت الهى را به امور عامه و الهیات بالمعنى الاخص، و یا اصولیون علم اصول را به

اصول لفظیه و اصول عقلیه تقسیم كرده اند؛ فقها چطور؟  تنها تقسیمى كه تاكنون برخورده ایم كه مسائل فقهى به بخشهاى متعدد تقسیم شده و هر بابى از ابواب فقه در یك بخش جداگانه قرار گرفته است همین تقسیم محقق حلى در كتاب شرایع است كه ابواب فقه را به عبادات، عقود، ایقاعات و احكام تقسیم كرده است؛ و بعد از محقق حلّى علامه حلّى در كتاب تذكرة الفقهاءبه نوعى خاص ابواب فقهى را گروه بندى كرده است و شاید فرصتى بیابیم و توضیحاتى در اطراف بیان علامه حلّى بدهیم. شهید اول در كتاب نفیس قواعدخود اندك توضیحى درباره تقسیم محقق حلّى داده است ولى سایر فقها نه به تقسیم معروف محقق توجه كرده اند و نه خود به گونه اى دیگر تقسیم كرده اند. عجیب این است كه حتى شارحان كتاب شرایع نظیر شهید ثانى درمسالك و سید محمد نوه او درمدارك و شیخ محمد حسن نجفى درجواهركوچكترین توضیحى درباره تقسیم محقق نداده و از آن گذشته اند، چرا؟ آیا این تقسیم را جالب ندانسته اند یا اساساً عنایتى به مسئله تقسیم به طور كلى نداشته اند؟ .

یكى از فقهاى متأخر و معاصر به شكل دیگرى تقسیم كرده است به این ترتیب: عبادات، معاملات، عادات، احكام؛ ولى كوچكترین توضیحى درباره این اقسام و اینكه چه ابوابى داخل در عبادات است و چه ابوابى داخل در معاملات یا عادات یا احكام، و اساساً تعریف هركدام اینها چیست نداده است. در السنه و افواه فقهاى معاصر این اقسام به گونه اى دیگر ذكر مى شود به این ترتیب: عبادات، معاملات، سیاسات، احكام. ولى این بنده تاكنون این تقسیم را در كتابى ندیده و توضیحى درباره آن نشنیده ام.

حقیقت این است كه هیچ یك از تقسیمات فوق جالب به نظر نمى رسد. محقق حلّى در تقسیم خود عبادات را یك بخش قرار داده كه جاى ایراد نیست ولى در بخشهاى دیگر نیازمندى به صیغه و بى نیاز بودن از آن، و طرفینى بودن صیغه یا یكطرفى بودن آن را ملاك تقسیم و جدا كردن قسمتها و گروه گروه شدن ابواب فقهى قرار داده است. در نتیجه نكاح و طلاق كه هر دو مربوط به حقوق خانوادگى است

یكى برقرارى پیوند زناشویى است و دیگرى گسسته شدن آن- در دو گروه مختلف قرار گرفته اند، فقط به دلیل اینكه یكى عقد است و صیغه اش طرفینى است و دیگرى ایقاع است و صیغه اش یكطرفى است. و همچنین اجاره و جُعاله با همه قرابت ذاتى و ماهوى میان آنها به دلیل اختلاف در عقد و ایقاع بودن از یكدیگر جدا شده و هركدام در بخش جداگانه واقع شده اند. سبق و رمایه به دلیل اینكه مشتمل بر عقد است از جهاد كه به خاطر آن تشریع شده به كلى جدا شده است. اقرار كه از توابع كتاب القضاء است در بخشى غیر از بخش كتاب القضاء واقع شده است. كتاب القضاء و كتاب الاطعمة و الاشربة و كتاب الارث بدون هیچ مشابهتى به دلیل اینكه نه عبادتند و نه عقد و نه ایقاع، داخل در یك گروه شناخته شده اند.

اساساً كلمه «احكام» كه هم در تقسیم «محقق» و هم در دو تقسیم دیگر آمده است در اینجا مفهومى نمى تواند داشته باشد، اصطلاحى است نه چندان مناسب براى ابوابى كه نه از عباداتشان مى توان شمرد و نه از عقود ونه از ایقاعات و نه از عادات و نه از سیاسات. [2]

•       كلام محقق حلی در مقدمه كتاب المعتبر

محقق حلّى در مقدمه ی معتبرمى گوید :

«نظر به اینكه فقهاى ما (رضوان اللّٰه علیهم) زیادند و تألیفات فراوان دارند و نقل اقوال همه ی آنها غیرمقدور است، من به سخن مشهورین به فضل و تحقیق و حسن انتخاب اكتفا كرده ام و از كتب این فضلا به آنچه اجتهاد آنها در كتابها هویداست و مورد اعتماد خودشان بوده است اكتفا كرده ام. از جمله كسانى كه نقل مى كنم (از قدماى زمان ائمه) حسن بن محبوب، احمد بن ابى نصر بزنطى، حسین بن سعید (اهوازى) ، فضل بن شاذان (نیشابورى) ، یونس بن عبد الرحمن، و از متأخران محمد بن بابویه قمى (شیخ صدوق) و محمد بن یعقوب كلینى، و از اصحاب فتوا على بن بابویه قمى، اسكافى، ابن ابى عقیل، شیخ مفید، سید مرتضى علم الهدى، شیخ طوسى است. . . » محقق با آنكه گروه اول را اهل نظر و اجتهاد و انتخاب مى داند، آنها را به نام اصحاب فتوا یاد نمى كند، زیرا كتب آنها در عین این كه خلاصه ی اجتهادشان بوده است به صورت كتاب حدیث و نقل بوده است نه به صورت فتوا. [3]