معروفتر از آن است كه نیازمند به معرفی باشد.پس از حمله مغول،به عللی كه فعلا بر من روشن نیست جز در فارس حوزه علمی قابل توجهی به چشم نمیخورد.البته در هرات و سمرقند و جاهای دیگر احیانا افرادی بودهاند ولی حوزه گرم ظاهرا منحصر به شیراز بوده است.
متاسفانه حوزه شیراز فوق العاده خصلت جدلی دارد.در طول تقریبا دو قرن و نیم،بیشتر كوششها صرف مجادلات میشده است،بر گفتههای یكدیگر شرح و حاشیه مینوشتهاند و بر آن حاشیهها نیز حواشی دیگر و همچنین حاشیه بر حاشیه...در عین حال دوره شیراز دوره آمادگی بوده است.
در زمان شاه عباس كبیر با طلوع افرادی مانند میر داماد و شیخ بهایی و میرفندرسكی،اصفهان مركز علوم عقلی اسلامی گشت-به طوری كه شخصی مانند صدر المتالهین از وطنش شیراز مهاجرت میكند و برای كسب فیض به اصفهان میآید-همچنانكه با مهاجرت علمای جبل عامل از قبیل محقق كركی به ایران،حوزهای بسیار عالی فقهی در اصفهان تشكیل شد.از مشخصات حوزه فلسفی اصفهان این است كه دیگر از آن بحث و جدلها كه غالبا كم فایده بود خبری نیست. فلسفه به وسیله میر داماد رنگ و بوی دیگری میگیرد كه اكنون جای بحث آن نیست.
میر داماد اگر از حكمای طراز اول اسلامی به شمار نرود،لااقل در طراز دوم هست.وی علاوه بر اینكه فیلسوف بود،فقیه و ریاضیدان و ادیب و رجالی هم بود.روی هم رفته مردی جامع بود و خود را«معلم ثالث»میخواند.
وی حوزه درس با شكوه و گرم و پر بركتی تشكیل داد.ما در طبقه بیست و دوم بعضی از شاگردان او را معرفی خواهیم كرد.درست معلوم نیست كه میر داماد تحصیلات فلسفی خویش را چگونه و نزد چه كسانی انجام داده است.اساتید او را كه شمردهاند عبارتند از:شیخ عبد العالی كركی،سید نور الدین عاملی،تاج الدین حسین صاعد طوسی،فخر الدین استرآبادی سماكی.سه نفر اول اهل معقول نبوده،استاد منقول میر بودهاند.تنها شخص اخیر است كه اهل معقول بوده است.
آقای سید علی بهبهانی در مقالهای كه تحت عنوان«فلسفه و شرح حال و نقد آثار میر داماد»نوشتهاند میگویند:«فخر الدین محمد حسینی استر آبادی معاصر شاه طهماسب(918-984)به نوشته اسكندر بیك از بزرگان سماك استرآباد بوده.از فحوای كلام وی استفاده میشود كه میر داماد مجلس درس او را دریافته ولی از لحاظ زمان همطراز او نبوده(؟) وی را در مقابل محقق خفری،محقق فخری میگفتهاند»
محدث قمی در الكنی و الالقاب نیز از این شخص به عنوان استاد میر داماد یاد میكند،همچنین ریحانة الادب.ولی اتفاقا از فرد دیگری نیز عینا به همین نام(فخر الدین استر آبادی حسینی)در همین عصر یاد شده كه او نیز اهل معقول بوده، الهیات و جواهر و اعراض شرح تجرید قوشچی را حاشیه كرده است و بنابر نقل آقای علی دوانی،حاشیه دوانی بر تهذیب المنطق را نیز حاشیه كرده است ابتدا به نظر میرسد كه دو نفر به این نام نیست،یك نفر است ولی صاحب الذریعه تصریح میكند كه اینها دو نفرند،بعلاوه،فخر الدین سماكی محمد بن الحسن است و آن دیگری محمد بن الحسین.
ما اطلاع بیشتری از اساتید معقول میر داماد نداریم.این كه فخر الدین سماكی(محقق فخری)نزد چه كسی تحصیل كرده و شاگردان دیگرش چه كسانی بودهاند و در چه سالی درگذشته است،چیز درستی نمیدانیم،گویند شاگرد غیاث الدین منصور دشتكی بوده است (1)
منبع
- خدمات متقابل اسلام و ایران / طبقه بیست و یكم