تاریخ عرفان مصطلح نیز مانند كلام از حسن بصرى متوفّى ٰ در 110 هجرى آغاز مى شود.

حسن بصرى متولد سال 22 هجرى است، عمر هشتاد و هشت ساله اى داشته و نُه قسمت از عمرش در قرن اول هجرى گذشته است.

حسن بصرى البته به نام «صوفى» خوانده نمى شده است؛ از آن جهت جزء صوفیه شمرده مى شود كه اولاً كتابى تألیف كرده به نام رعایة حقوق اللّٰه كه مى تواند اولین كتاب تصوف شناخته شود. نسخه ی منحصر به فرد این كتاب در آكسفورد است.

نیكلسون مدعى است كه:

اولین مسلمانى كه روش حیات صوفیانه و حقیقى را نوشته حسن بصرى است، طریقى كه نویسندگان اخیر براى تصوف و وصول به مقامات عالیه شرح مى دهند: اول توبه و پس از آن یك سلسله اعمال دیگر، كه هركدام باید براى ارتقاء به مقام بالاترى به ترتیب عملى شود [1] ثانیاً خود عرفا بعضى از سلاسل طریقت را به حسن بصرى و از او به حضرت امیر علیه السلام مى رسانند، مانند سلسله ی مشایخ ابوسعید ابوالخیر [2]. ابن الندیم در الفهرست فن پنجم از مقاله ی پنجم، سلسله ی ابومحمّد جعفر خُلدى را نیز به حسن بصرى مى رساند و مى گوید: حسن هفتاد نفر از اصحاب بدر را درك كرده است.

ثالثاً بعضى از حكایات كه نقل شده است مى رساند كه حسن بصرى عملاً جزء گروهى بوده است كه بعدها نام متصوفه یافتند. بعداً بعضى از آن حكایات را به مناسبت نقل خواهیم كرد. حسن بصرى ایرانى الاصل است.

منبع : خدمات متقابل اسلام و ایران / قرن دوم