برنامه تلویزیونی "عصر گفتگو" با موضوع" عقل و عقلانیت در اندیشه های مرحوم مطهری" با حضور دکتر بیژن عبدالکریمی و دکتر همایون همتی دوتن از اساتید فلسفه دانشگاه از شبکه 4 سیما پخش شد.
 
دکتر بیژن عبدالکریمی در ابتدای این بحث به بررسی مفاهیم عقل و عقلانیت و پروژه عقلانی سازی در اندیشه های مرحوم مطهری پرداخت.
 
وی گفت: مطلب این است که وقتی آدم می خواهد با یک مسئله حقیقت جویانه برخورد بکند به خصوص کسی که دانشجوی فلسفه است به خوبی باید لغزندگی مفاهیم و نامتعین بودن مفاهیم را درک  کند. در مورد این پرسش که نسبت مرحوم مطهری با عقلانیت چگونه است تا زمانی که مفهوم عقل و عقلانیت و معنای پروژه عقلانی سازی مشخص نشود ما نمی توانیم پاسخ واضح و روشنی به این پرسش بدهیم.
 
این استاد فلسفه دانشگاه آزاد تصریح کرد: تأکید استاد مطهری بر استدلال زیاد است اما باید کم و کیف این عقلانیت را مشخص کنیم. آیا ما باید دین را عقلانی بکنیم یا خود دین عقلانی است؟
 
مؤلف "هایدگر و استیلا" اظهارداشت: من این سؤال را مطرح کردم تا برسم مرادمان از عقل چیست و مرادمان از عقلانی سازی چیست. قاعدتاً مؤمنان به ادیان خواهند گفت وقتی ما از پروژه عقلانی سازی دین صحبت می کنیم مرادمان بیشتر کاربرد عقل در فهم دین است. این تعریف را داشته باشید که من روی آن خیلی تأکید می کنم که مراد از عقل در این زمینه کاربرد عقل در فهم دین است.
 
این محقق حوزه فلسفه در ادامه خاطرنشان کرد: برای اینکه ما معنای عقل و عقلانیت را روشن بکنیم واقعیتش این است که ما دو  روش می توانیم داشته باشیم. یکی روش ما تقدم است، یعنی بنشینیم یک گوشه ای و بحث کنیم که لفظ عقل به چه معناست . واقع مطلب این است که من به ضرس قاطع می گویم تا یوم قیامت هم که بنشینیم ان بحث پایان نخواهد یافت. تعاریف بسیار بسیار متعددی را ما می توانیم از عقل بکنیم و تقسیم بندیهای گوناگونی از عقل می توانیم بکنیم. عقل به معنای حکمت بالغه، عقل جهانی ، لوگوس، عقل مستفاد، عقل بالملکه، عقل رحمانی، عقل شیطانی، عقل جزیی و عقل کلی.
 
این استاد فلسفه یادآورشد: یکی از تقسیم بندی هایی که در سنت تاریخی ما از عقل وجود دارد تقسیم بندی غزالی است که از سه نوع عقل صحبت می کند؛ عقل عامه، عقل متکلم و عقل فیلسوف. من می خواهم نقطه بزرگی از بحثم را همین تقسیم بندی غزالی بگیرم. واقعیتش این است که همه مردم در زندگی شان از عقل استفاده می کنند و برای باور دینی شان هم از عقل استفاده می کنند.
 
نویسنده" تفکر وسیاست" افزود: سؤال درباره نسبت مرحوم مطهری و پروژه عقلانی سازی، عقل به مفهوم عقل عرفی و عقل متعارف نیست یعنی عقلی که مردم با آن خرید و فروش می کنند، ازدواج می کنند و دعوا می کنند. عقل متعارف از مبانی و مبادی تصور و تصدیقی خودش آگاه نیست. عقل عرفی و عقل متعارف به نتایج، لوازم و پیامدهای آشکار و صریح خودش وقوف ندارد. عقل متعارف به لوازم و نتایج آگاهی های خودش تن نمی دهد و استدلال سازی ها و موجه سازیهایش در این نوع عقل کاملاً نامبرهن است.
 
وی در ادامه تصریح کرد: ویژگی های بسیار بسیاری را می توان برای عقل متعارف برشمرد اما ما یک نوع عقل دیگری هم داریم. اگر به تاریخ صدر همه ادیان برگردیم مثلاً در تاریخ صدر ادیان مسیحی در حدود قرن اول مسیحی یعنی حدود1900 سال پیش، شما چهره هایی می بینید به عنوان آوای کلیسا یا مدافعان اولیه مسیحی. اینها نامه هایی به امپراتوریها و سران قدرتها می نویسند و آنها را دعوت به مسیحیت می کنند. اینها درونش یک استدلال ورزی است یعنی نشان می دهند که مسیحیت حق است به جهت دلایل عقلی و استدلالی. یا شما قرن اول هجری را در نظر بگیرید، حسن بصری در گوشه ای از مسجد دارد به تعدادی از مسلمانان درس می دهد و تعلم و نظرورزی می کند. بحث می کند که کلام الهی حادث است یا قدیم، قدرت خدا تا چه حد است، آیا خدا می تواند یک مؤمنی را به جهنم ببرد و یا یک کافر را به بهشت وارد کند.
 
این استاد فلسفه دانشگاه آزاد در ادامه اظهارداشت: چهره هایی مثل حسن بصری، واصل ابن عطا یا ابوالحسن اشعری هم اینها از یک نوع عقلانیت برخوردارند، اما این عقلانیت با عقل متعارف فاصله گرفته است. اما این عقل را من اسمش را می گذارم عقل کلامی و عقل تئولوژیک. اینها ویژگی خاصی دارند. مهمترین ویژگی عقل تئولوژیک یا عقل کلامی این است که این عقل متن محور است. این عقل عقل هرمنوتیکی و عقل تفسیری است. ناگفته نماند که عقل کلامی از عقل متعارف و از عقل عامه مردم فاصله می گیرد اما وجوه مشترک بسیار زیادی را می شود بین این دو پیدا کرد. حالا یک عقل سومی است و آن عقل فلسفی است. این عقلانیت فلسفی یا به تعبیر یونانی ها متافیزیکی اولین بار با یونانی ها و مشخصاً با افلاطون سقراط و ارسطو پی گیری شد.
 
مؤلف" هایدگر و استیلا" خاطرنشان کرد: با ظهور عقلانیت متافیزیکی حادثه خاصی در جهان شکل گرفت. یعنی معنا و مفهوم عقل ظهور تازه ای پیدا کرد و عقلانیت جدیدی شکل گرفت که کاملاً با همه عقلانیتی که در سنت عبری بود با عقلانیتی که در ادیان ابراهیمی ظهور پیدا کردند متفاوت است. این عقل تا حدودی خودبنیاد است. این عقل متن محور نیست و ویژگی های دیگری دارد. حالا من سؤالم این است که شما وقتی از عقل و عقلانیت در اندیشه های مطهری صحبت می کنید پرسش این است که مرحوم مطهری با کدام عقلانیت و با کدام عقل در حال استدلال کردن و دفاع از اسلام و باورهای دینی است.
 
دکتر همایون همتی هم در این گفتگو گفت: در تاریخ اسلام دو فرقه اصلی معتزله و اشاعره هستند. مرحوم مطهری به دنبال عقلانی سازی اسلام نبود. آقای دکتر عبدالکریمی فرمودند که سه دین بزرگ توحیدی ، یهودیت، مسیحیت و اسلام که ادیان ابراهیمی هستند که هم متن محورند و هم گفتارمحورند وحی در آنها از جنس زبانی است. در این سه دین هماهنگی دین و عقل تعبیه شده و پیش فرض گرفته شده است با تفاوتهایی که در ساختار کلامی و تئولوژیکشان دارند. اما مسئله عقلانیت فراتر از خود عقل است و بحثهای اپیستمولوژی و معرفت شناسی و شاخه فلسفه علم از سویی دیگر و تحولات و رشد منطق جدید و پیوند آن با ریاضیات مسائل جدیدی را مطرح کرده اند و تئوریهای عقلانیت مطرح شده اند.
 
این استاد فلسفه دانشگاه در ادامه اظهار داشت: مطهری دفاع عقلانی از دین را میسر می دانست به این معنا اهل عقلانیت بود. باید توجه داشت که در تئوری های جدید دین فقط در محدوده عقل خلاصه نمی شود. عقل را باید در محدوده دین قرار داد؛ عقلی که به ماورا توجه می کند و عقلی که شهودی است و به معنای فراتر از عقل رفتن است.
 
دکتر بیژن عبدالکریمی در ادامه بحث تصریح کرد: مطهری به یک معنا از نوعی عقلانیت دفاع می کند. این عقلانیت می کوشد باورهای دینی را قابل دفاع عقلانی کند. به این اعتبار که مطهری در برابر اخباریون و اهل حدیث قرار می گیرد در واقع پروژه عقلانی سازی دین را دنبال می کند. به این معنا که صرفاً ما نمی توانیم به کتاب و احادیث تکیه کنیم. اما عقلی که مطهری از آن دفاع می کند یک عقل تئولوژیک است و توجه داشته باشیم این عقل اصولی و عقل کلامی با عقلانیت متافیزیکی بسیار بسیار متفاوت است.