32. شیخ محمد حسن صاحب كتاب جواهرالكلام كه شرح شرایع محقق است و می توان آن را دائرة المعارف فقه شیعه خواند. اكنون هیچ فقیهی خود را از جواهر بی نیاز نمی داند. این كتاب مكرر چاپ سنگی شده است و اخیراً با چاپ حروفی در قطع وزیری مشغول چاپش هستند و در حدود پنجاه جلد 400 صفحه ای یعنی در حدود بیست هزار صفحه خواهد شد. كتاب جواهر عظیمترین كتاب فقهی مسلمین است و با توجه به اینكه هر سطر این كتاب مطلب علمی است و مطالعه یك صفحه آن وقت و دقت زیاد می خواهد می توان حدس زد كه تألیف این كتاب بیست هزار صفحه ای چقدر نیرو برده است. سی سال تمام یكسره كار كرد تا چنین اثر عظیمی به وجود آورد. این كتاب مظهر نبوغ و همت و استقامت و عشق و ایمان یك انسان به كار خویشتن است. صاحب جواهر شاگرد كاشف الغطاء و شاگرد شاگرد او سید جواد صاحب مفتاح الكرامه است و خود در نجف حوزه عظیمی داشته و شاگردان زیادی تربیت كرده است. صاحب جواهر عرب است. در زمان خود مرجعیت عامه یافت و در سال 1266 كه اوایل جلوس ناصرالدین شاه در ایران بود درگذشت.

33. شیخ مرتضی انصاری. نسبش به جابر بن عبد اللّه انصاری از صحابه بزرگوار رسول خدا می رسد. در دزفول متولد شده و تا بیست سالگی نزد پدر خودتحصیل كرده و آنگاه همراه پدر به عتبات رفته است. علمای وقت كه نبوغ خارق العاده او را مشاهده كردند از پدر خواستند كه او را نبرد. او در عراق چهار سال توقف كرد و از محضر اساتید بزرگ استفاده كرد. آنگاه در اثر یك سلسله حوادث ناگوار به وطن خویش بازگشت. بعد از دو سال بار دیگر به عراق رفت و دو سال تحصیل كرد و به ایران مراجعت نمود. تصمیم گرفت از محضر علمای بلاد ایران استفاده كند. عازم زیارت مشهد شد و در كاشان با حاج ملا احمد نراقی صاحب كتاب مستندالشیعه و صاحب كتاب معروف جامع السعادات فرزند حاج ملا مهدی نراقی سابق الذكر ملاقات كرد. دیدار نراقی عزم رحیل او را مبدل به اقامت كرد و سه سال در كاشان از محضر او استفاده كرد و آنگاه به مشهد رفت و پنج ماه توقف نمود. شیخ انصاری سفری به اصفهان و سفری به بروجرد رفته و در همه سفرها هدفش ملاقات اساتید و استفاده از محضر آنها بوده است. در حدود سالهای 1252 و 1253 برای آخرین بار به عتبات رفت و به كار تدریس پرداخت. بعد از صاحب جواهر مرجعیت عامه یافت.

شیخ انصاری را «خاتم الفقهاء و المجتهدین» لقب داده اند. او از كسانی است كه در دقت و عمق نظر بسیار كم نظیر است. علم اصول و بالتبع فقه را وارد مرحله جدیدی كرد. او در فقه و اصول ابتكاراتی دارد كه بی سابقه است. دو كتاب معروف او رسائل و مكاسب كتاب درسی طلاب شده است. علمای بعد از او شاگرد و پیرو مكتب اویند. حواشی متعدد از طرف علمای بعد از او بر كتابهای او زده شده. بعد از محقق حلّی و علامه حلّی و شهید اول، شیخ انصاری تنها كسی است كه كتابهایش از طرف علمای بعد از خودش مرتب حاشیه خورده و شرح شده است.

زهد و تقوای او نیز ضرب المثل است و داستانها از آن گفته می شود. شیخ انصاری در سال 1281 در نجف درگذشته و همان جا دفن شده است.

34. حاج میرزا محمد حسن شیرازی، معروف به میرزای شیرازی بزرگ. ابتدا در اصفهان تحصیل كرد و سپس به نجف رفت و در حوزه درس صاحب جواهر شركت كرد و بعد از او به درس شیخ انصاری رفت و از شاگردان مبرّز و طراز اول شیخ شد.

بعد از شیخ انصاری مرجعیت عامه یافت. در حدود بیست و سه سال مرجع علی الاطلاق شیعه بود و هم او بود كه با تحریم تنباكو قرارداد معروف استعماری رژی را لغو كرد. شاگردان زیادی در حوزه درس او تربیت شدند از قبیلآخوند ملامحمد كاظم خراسانی، سید محمد كاظم طباطبایی یزدی، حاج آقا رضا همدانی، حاج میرزا حسین سبزواری، سید محمد فشاركی اصفهانی، میرزا محمدتقی شیرازی و غیر اینها. از او اثری كتبی باقی نمانده است ولی احیاناً برخی آرائش مورد توجه است. در سال 1312 درگذشت.

35. آخوند ملامحمد كاظم خراسانی. در سال 1255 در مشهد در یك خانواده غیر معروف متولد شد و در بیست و دو سالگی به تهران مهاجرت كرد و مدت كوتاهی تحصیل فلسفه كرد و سپس به نجف رفت. دو سال درس شیخ انصاری را درك كرده است اما بیشتر تحصیلاتش نزد میرزای شیرازی بوده است. میرزای شیرازی در سال 1291 سامرا را محل اقامت خود قرار داد ولی آخوند خراسانی از نجف دور نشد و خودش مستقلاً حوزه درس تشكیل داد. او از مدرسین بسیار موفق است. در حدود هزار و دویست شاگرد از محضرش استفاده می كرده اند و در حدود دویست نفر آنها خود مجتهد بوده اند.

فقهای عصر اخیر نظیر مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی، مرحوم حاج شیخ محمدحسین اصفهانی، مرحوم حاج آقا حسین بروجردی، مرحوم حاج آقا حسین قمی و مرحوم آقا ضیاء الدین عراقی همه از شاگردان او بوده اند. شهرت بیشتر آخوند خراسانی در علم اصول است. كتاب كفایة الاصول او یك كتاب درسی مهم است و حواشی زیادی برآن نوشته شده است. آراء اصولی آخوند خراسانی همواره در حوزه های علمیه نقل می شود و مورد توجه است. آخوند خراسانی همان كسی است كه فتوا به ضرورت مشروطیت داد و مشروطیت ایران رهین او است. او در سال 1329 هجری قمری درگذشت.

36. حاج میرزا حسین نائینی. از اكابر فقها و اصولیون قرن چهاردهم هجری است. نزد میرزای شیرازی سابق الذكر و سید محمد فشاركی اصفهانی سابق الذكر تحصیل كرده است و خود مدرسی عالیمقام شد. شهرت بیشتر او در علم اصول است. به معارضه علمی با مرحوم آخوند خراسانی برخاست و از خود نظریات جدیدی در علم اصول آورد. بسیاری از فقهای زمان ما از شاگردان اویند. او كتابی نفیس به فارسی دارد به نام تنزیه الامّه یا حكومت در اسلام كه در دفاع از مشروطیت و مبانی اسلامی آن نوشته است. او در سال 1355 هجری قمری در نجف وفات یافت.