مطالب مربوط به غزالی در آثار شهید فراوان  یافت می شود كه بیشتر به مباحث فلسفی و كلامی اشاره دارد لذا در این بخش به همین مقدار اكتفا شده است

زندگی نامه اجمالی

امام ابو حامد محمد غزالی طوسی.از معروفترین علمای منقول بود.رئیس جامع نظامیه بغداد شد و عالیترین پست روحانی زمان خویش را حیازت كرد،اما احساس كرد نه آن معلومات و نه آن مناصب روحش را اشباع نمی‏كند.از مردم مخفی شد و به تهذیب و تصفیه نفس مشغول شد.ده سال در بیت المقدس دور از چشم آشنایان به خود پرداخت.در همان وقت به عرفان و تصوف گرایید و دیگر تا آخر عمر زیر بار منصب و پست نرفت.كتاب معروف احیاء علوم الدین را بعد از دوره ریاضت تألیف كرد و در سال 505 در طوس كه وطن اصلی‏اش بود درگذشت. [1]

معرفی كتاب احیا العلوم

در قرن پنجم امام محمد غزالی ( 505ق. ) كتاب ارزشمند خود را كه برترین اثر او به شمار می‎آید با عنوان احیاء علوم الدین نگاشت و آشكارا از زنده كردن دانشهای دینی سخن گفت. [2]

معرفی كتاب تهافت الفلاسفه

غزالى كتاب معروفى دارد به نام (( تهافت الفلاسفه )) . در این كتاب بیست مسأله را بر فلاسفه مورد ایراد قرار داده است و به عقیده خود تناقض گوئیهاى فلاسفه را آشكار كرده است . ابن رشد اندلسى به غزالى پاسخ گفته است و نام كتاب خویش را (( تهافت التهافت )) گذاشته است .[3]

دلیل حرمت ربا در كلام غزالی

یكى دیگر از عللى كه براى حرمت ربا مى توان ذكر كرد آن چیزى است كه غزالى در باب الشكر احیاء العلوم ذكر كرده و در آخر جلد دوم المیزان نقل شده (این علت  مخصوصا شامل قرضهاى تولیدى و انتاجى هم هست به خلاف علتى كه براى این خلق شده كه مقیاس ارزشها و وسیله مبادله باشد) خلاصه اش این است كه پول خود پول داراى ارزش واقعى نیست و اگر ارزش واقعى مى داشت نمى توانست نقش پولى خود را بازى كند ، مانند سایر كالاها مى شد كه به حسب اشخاص متفاوت بود ، قیمتش بالا و پایین مى رفت ( تابع عرضه و تقاضا بوده و غیره ) . هر كالائى مى تواند مطلوب بالذات باشد زیرا حاجتى از حوائج را رفع مى كند ولى پول نباید مطلوب بالذات باشد ، باید همان نقش رابط بودن را داشته باشد . ذخیره كردن پول و همچنین ربا گرفتن از پول به معنى این است كه انسان پول را مطلوب بالذات خود قرار داده است . ربا این است كه انسان مى خواهد به وسیله پول پول ایجاد كند ، با پول كوچكتر پول بزرگتر به دست آورد . این ، كفران نعمت و استعمال شى ء در غیر ما خلق لاجله است و حال آنكه شكر عبارت است از اینكه شى ء در آنچه كه به خاطر آن آفریده شده استعمال شود . [4]

شك غزالی

می‏دانید در میان علمای اسلامی آن كسی كه فكر خودش را و فلسفه و مكتب خودش را از شك شروع كرده است غزالی است.غزالی كار خودش را از شك شروع كرده است، مانند كار معروف دكارت .هر دو نفر از یك نقطه عزیمت كرده‏اند.هر دو كارشان را از شك شروع كرده‏اند و هر دو مدعی هستند كه به یقین دست یافته‏اند، ولی هستند افرادی كه از شك شروع كرده‏اند و در شك هم مانده‏اند، چه در دنیای اسلام و چه در دنیای غرب، كه این تاریخچه را شاید وقت دیگری عرض كنم.غزالی وقتی می‏خواست علم خودش را شروع كند در همه چیز شك كرد، یعنی به هر جایی كه دست انداخت، دید قابل شك كردن است.سراغ حواس آمد، گفت من الآن اینجا نشسته‏ام، كتاب جلویم هست و این قلم و كاغذ در دستم هست و این فضا را دارم می‏بینم و این صداها را دارم می‏شنوم، آخر من در هر چه شك كنم در این كه نمی‏توانم شك كنم.بعد خودش به خودش جواب داد (اینجا هم نتوانست بایستد و پایش لغزید) گفت: آقای غزالی! چقدر تا حالا خواب دیده‏ای كه در عالم خواب مثلا نشسته‏ای كتاب می‏نویسی، داری با فلان رفیقت حرف می‏زنی، سخنش را با گوش خودت می‏شنوی، با چشمت در عالم خواب می‏بینی كه داری می‏بینی، داری غذای لذیذ می‏خوری.آقای نسیم شمال از بیان فقیر مفلوك بیچاره‏ای گفت:

شبی در خواب می‏دیدم لباس تازه‏ای دارم****میان رختخواب گرم و نرم آوازه‏ای دارم

میان جیبهایم پول بی‏اندازه‏ای دارم****شدم بیدار و دیدم باز عریان جمله اعضا را

گفت: آقای غزالی! تو چقدر در عالم رؤیا و خواب عینا همین جور دیده‏ای؟ همان طور كه الآن شك نمی‏كنی كه حقیقت است، در عالم خواب هم آنچه را كه می‏بینی مگر شك می‏كنی كه حقیقت است؟ آیا شما دیده‏اید كسی در عالم خواب چیزی را ببیند و در عالم خواب شك كند كه آن چیزی كه می‏بینم درست است یا خطا؟ در عالم خواب انسان شك ندارد كه هر چه را كه می‏بیند درست می‏بیند، وقتی بیدار می‏شود، می‏بیند همه‏اش و هم و خیال بوده و چیزی نبوده است (شدم بیدار و دیدم باز عریان جمله اعضا را)، از كجا كه تمام زندگی من الآن یك خواب بزرگ نباشد؟ از كجا كه من غزالی كه می‏گویم پنجاه سال پیش، از فلان زن كه مادرم باشد متولد شدم، پدرم كه بود، مدرسه رفتم، ازدواج كردم، چندین سال درس خواندم، چند سال ریاضت كشیدم و امروز هم در اینجا نشسته‏ام، یكدفعه بیدار شوم و ببینم تمام اینها خواب بوده، از كجا كه خواب نبوده است؟ چه دلیلی دارم كه تمام این زندگی فعلی من، همین كه الآن به عنوان یك فیلسوف نشسته‏ام و می‏خواهم برای خودم مبدأ فكر پیدا كنم ادامه یك خواب طولانی نباشد؟ اینها همه می‏رساند كه بشر راجع به مسئله شناخت چگونه سر یك بزنگاههایی گیر می‏كند. [5]

جویای یقین

در همه كشور عظیم سلجوقی نظامیه بغداد و نظامیه نیشابور مثل دو ستاره روشن می‏درخشیدند.طالبان علم و جویندگان بینش،بیشتر به یكی از این دو دانشگاه عظیم هجوم می‏آوردند.ریاست و كرسی بزرگ تدریس نظامیه نیشابور، در حدود سالهای 450-478،به عهده ابو المعالی امام الحرمین جوینی بود.صدها نفر دانشجوی جوان جدی در حوزه تدریس وی حاضر می‏شدند و می‏نوشتند و حفظ می‏كردند.در میان همه شاگردان امام الحرمین سه نفر جوان پر شور و با استعداد بیش از همه جلب توجه كرده انگشت نما شده بودند:محمد غزالی طوسی،كیاهراسی،احمد بن محمد خوافی.

سخن امام الحرمین درباره این سه نفر گوش به گوش و دهان به دهان می‏گشت كه:«غزالی دریایی است مواج،كیا شیری است درنده،خوافی آتشی است‏سوزان.»از این سه نفر نیز محمد غزالی مبرزتر و برازنده‏تر می‏نمود.از این رو چشم و چراغ حوزه علمیه نیشابور آن روز محمد غزالی بود.

امام الحرمین در سال 478 هجری وفات كرد.غزالی كه دیگر برای خود عدل و همپایه‏ای نمی‏شناخت،آهنگ خدمت وزیر دانشمند سلجوقی،خواجه نظام الملك طوسی كرد كه محضرش مجمع ارباب فضل و دانش بود.در آنجا نیز مورد احترام و محبت قرار گرفت.در مباحثات و مناظرات بر همه اقران پیروز شد!ضمنا كرسی ریاست نظامیه بغداد خالی شده بود و انتظار استادی با لیاقت را می‏كشید كه بتواند از عهده تدریس آنجا بر آید.جای تردید نبود،شخصیتی لایقتر از این نابغه جوان كه تازه از خراسان رسیده بود پیدا نمی‏شد.در سال 484 هجری قمری غزالی با شكوه و جلال تمام وارد بغداد شد و بر كرسی ریاست دانشگاه نظامیه تكیه زد.

عالیترین مقامات علمی و روحانی آن روز همان بود كه غزالی بدان رسید.بزرگترین دانشمند زمان و عالیترین مرجع دین به شمار می‏رفت.در مسائل بزرگ سیاسی روز مداخله می‏كرد.خلیفه وقت،المقتدر بالله،و بعد از او المستظهر بالله برای وی احترام زیادی قائل بودند.همچنین پادشاه بزرگ ایران ملكشاه سلجوقی و وزیر دانشمند و مقتدر وی خواجه نظام الملك طوسی نسبت‏به او ارادت می‏ورزیدند و كمال احترام را مرعی می‏داشتند.غزالی به نقطه اوج ترقیات خود رسیده بود و دیگر مقامی برای مثل او باقی نمانده بود كه احراز نكرده باشد.ولی در همان حال كه بر عرش سیادت علمی و روحانی جلوس كرده بود و دیگران غبطه مقام او را می‏خوردند،از درون روح وی شعله‏ای كه كم و بیش در همه دوران عمر وی سوسو می‏زد زبانه كشید كه خرمن هستی و مقام و جاه و جلال وی را یكباره سوخت.

غزالی در همه دوران تحصیل خویش احساسی مرموز را در خود می‏یافت كه از او آرامش و یقین و اطمینان می‏خواست، ولی حس تفوق بر اقران و كسب نام و شهرت و افتخار مجال بروز و فعالیت زیادی به این حس نمی‏داد.همینكه به نقطه اوج ترقیات دنیایی خود رسید و اشباع شد،فعالیت‏حس كنجكاوی و حقیقت جویی وی آغاز گشت.این مطلب بر وی روشن شد كه جدلها و استدلالات وی كه دیگران را اقناع و ملزم می‏كند،روح كنجكاو و تشنه خود او را اقناع نمی‏كند. دانست كه تعلیم و تعلم و بحث و استدلال كافی نیست،سیر و سلوك و مجاهدت و تقوا لازم است.با خود گفت از نام شراب، مستی و از نام نان،سیری و از نام دوا،بهبود پیدا نمی‏شود.از بحث و گفتگو درباره حقیقت و سعادت نیز آرامش و یقین و اطمینان پیدا نمی‏شود.باید برای حقیقت‏خالص شد و این با حب و جاه و شهرت و مقام سازگار نیست. [6]

غزالی و راهزنان

غزالی،دانشمند شهیر اسلامی،اهل طوس بود(طوس قریه‏ای است در نزدیكی مشهد).در آن وقت،یعنی در حدود قرن پنجم هجری،نیشابور مركز و سواد اعظم آن ناحیه بود و دار العلم محسوب می‏شد.طلاب علم در آن نواحی برای تحصیل و درس خواندن به نیشابور می‏آمدند.غزالی نیز طبق معمول به نیشابور و گرگان آمد و سالها از محضر اساتید و فضلا با حرص و ولع زیاد كسب فضل نمود.و برای آنكه معلوماتش فراموش نشود و خوشه‏هایی كه چیده از دستش نرود،آنها را مرتب می‏نوشت و جزوه می‏كرد.آن جزوه‏ها را كه محصول سالها زحمتش بود مثل جان شیرین دوست می‏داشت.

بعد از سالها عازم بازگشت‏به وطن شد.جزوه‏ها را مرتب كرده در توبره‏ای پیچید و با قافله به طرف وطن روانه شد.

از قضا قافله با یك عده دزد و راهزن برخورد.دزدان جلو قافله را گرفتند و آنچه مال و خواسته یافت می‏شد یكی یكی جمع كردند.

نوبت‏به غزالی و اثاث غزالی رسید.همینكه دست دزدان به طرف آن توبره رفت،غزالی شروع به التماس و زاری كرد و گفت:«غیر از این،هر چه دارم ببرید و این یكی را به من وا گذارید.»دزدها خیال كردند كه حتما در داخل این بسته متاع گران قیمتی است.بسته را باز كردند،جز مشتی كاغذ سیاه شده چیزی ندیدند.

گفتند:«اینها چیست و به چه درد می‏خورد؟»

غزالی گفت:«هر چه هست‏به درد شما نمی‏خورد،ولی به درد من می‏خورد.»

-به چه درد تو می‏خورد؟

-اینها ثمره چند سال تحصیل من است.اگر اینها را از من بگیرید،معلوماتم تباه می‏شود و سالها زحمتم در راه تحصیل علم به هدر می‏رود.

-راستی معلومات تو همین است كه در اینجاست؟

-بلی.

-علمی كه جایش توی بقچه و قابل دزدیدن باشد،آن علم نیست،برو فكری به حال خود بكن.

این گفته ساده عامیانه،تكانی به روحیه مستعد و هوشیار غزالی داد.او كه تا آن روز فقط فكر می‏كرد كه طوطی وار از استاد بشنود و در دفاتر ضبط كند،بعد از آن در فكر افتاد كه كوشش كند تا مغز و دماغ خود را با تفكر پرورش دهد و بیشتر فكر كند و تحقیق نماید و مطالب مفید را در دفتر ذهن خود بسپارد.

غزالی می‏گوید:«من بهترین پندها را،كه راهنمای زندگی فكری من شد،از زبان یك دزد راهزن شنیدم.» [7]

پیوند مرتبط :

• شك گذرگاه خوبی است نه منزلگاه ( مقاله )
• دین و عقلانیت از دیدگاه غزالی و شهید مطهری(ره) ( پایان نامه )
• بررسی تطبیقی وتحلیلی آموزه های سه اندیشمند مسلمان امام محمد غزالی ،خواخه نصیرالدین طوسی و استاد شهید مطهری ( پایان نامه )